Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 10
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili
Benard Odoyo Okal
Ikisiri
Fonimu ni kipashio kidogo cha sauti ya lugha chenye uwezo wa kubainisha maana na hudhihirika
kama irabu au konsonanti. Kama ilivyo katika lugha nyinginezo ulimwenguni, Kiswahili vilevile
kina fonimu za kategoria mbili yaani irabu na konsonanti. Hata hivyo, idadi ya fonimu konsonanti
za Kiswahili inaelekea kuainishwa tofautitofauti kwa mujibu wa wanaisimu mbalimbali wa
Kiswahili. Mathalani, wanaisimu wengine wanadokeza idadi ya fonimu konsonanti kuwa 24, 25,
26, 29, 32 au 33. Kwa upande mwingine, miundo ya silabi za Kiswahili pia hudokezwa kuwa
tofauti kama vile 4, 5, 6, 7 na 8. Idadi tofauti ya fonimu konsonanti za Kiswahili pamoja na idadi
tofauti ya miundo ya silabi za Kiswahili huelekea kuwakanganya wasomaji wa lugha ya Kiswahili.
Hivyo basi, makala hii inalenga kuhakiki fonimu na miundo mbalimbali ya silabi za Kiswahili. Ili
kufanikisha uhakiki huu, makala hii imehusisha katika upeo wake vijimada kama vile: dhana ya
fonimu, uhakiki wa idadi ya fonimu za Kiswahili pamoja na mifano ya fonimu zenyewe. Makala
imeshughulikia pia dhana ya silabi na uhakiki wa miundo ya silabi za Kiswahili. Uhakiki wa
miundo ya silabi umeshughulikiwa ili kuangazia tofauti zinazodhihirika baina ya wanaisimu wa
Kiswahili kuhusu idadi kamili ya miundo ya silabi za Kiswahili pamoja na mifano inayotolewa.
Katika kujaribu kutanzua mgogoro uliopo, makala imerejelea kanuni zifaazo zinazoweza kutumiwa
na mwanaisimu katika utambuzi wa fonimu na zinazotumiwa pia katika uundaji wa silabi.
1.0 Utangulizi
Makala hii imechochewa na swali la Mwangi (2007:93) alipouliza iwapo alofoni
zipo au hazipo katika Kiswahili. Katika utangulizi wa makala yake, anaibua
masuala mengine ambayo yanaonekana kuwa tata na huenda hayajapata kutatuliwa
na wanaisimu wa Kiswahili. Suala mojawapo ni kuhusu idadi kamili ya fonimu
konsonanti za Kiswahili na vilevile aina zake. Wanaisimu mbalimbali wanaelekea
kutambua idadi ya fonimu konsonanti za Kiswahili kwa namna tofautitofauti,
kama vile: 32 (Ashton, 1951), 33 (Whiteley, 1956), 29 (Polome, 1967), 29
(Nchimbi, 1995), 24 (Mgullu, 1999), 25 (Habwe na Karanja, 2004), 25 (Kihore,
Massamba na Msanjila, 2009), 25 (Obuchi na Mukhwana, 2010), 26 (TATAKI,
2013) na 25 (Akidah, 2013).
Tofauti katika idadi ya fonimu konsonanti za Kiswahili zinawakanganya
wasomaji na ndizo zinazoelekea vilevile kuchangia midhihiriko tofautitofauti ya
idadi ya miundo ya silabi za Kiswahili pamoja na mifano kinzani inayotolewa.
Ukinzani huo hutokea kwa sababu, msingi wa uundaji silabi aghalabu hutokana na
fonimu ambayo inaweza kuwa ya herufi moja ya kujisimamia pekee au
mwambatanisho wa herufi zinazoweza kutamkwa kwa pamoja kama sauti moja
(Mgullu, 1999: 72). Iwapo idadi ya fonimu inatofautiana kama tunavyoona katika
makala mbalimbali za wanaisimu wa Kiswahili basi maelezo kuhusu miundo ya
silabi za Kiswahili pia yatazidi kutofautiana kama tunavyoona katika kazi za
104 Kioo cha Lugha Juz. 13
baadhi ya wanaisimu kama vile: silabi 4 (Nchimbi, 1995), 7 (Mgullu, 1995), 6
(Habwe na Karanja, 2004), 5 (Mwita, 2009) na 8 (Obuchi na Mukhwana, 2010).
Katika kufafanua ipasavyo mada hii kuhusu fonimu na miundo ya silabi za
Kiswahili, makala hii imeongozwa na madhumuni mawili makuu: kwanza,
kuhakiki maandishi mbalimbali kuhusu idadi na mifano faafu ya fonimu za
Kiswahili. Pili, kuhakiki maandishi kuhusu idadi ya miundo ya silabi za Kiswahili
na mifano yake. Madhumuni haya yamelengwa katika makala hii kwa sababu
maandishi mbalimbali ya kiisimu katika Kiswahili yanaelekea kuonyesha tofauti
nyingi katika idadi ya fonimu konsonanti na idadi ya miundo ya silabi za
Kiswahili. Aidha, mifano inayotolewa kuhusu fonimu na silabi pia huelekea
kuwakanganya wasomaji kila mara. Kwa hivyo, wanaisimu mbalimbali
wanaelekea kuwa na mitazamo inayotofautiana kuhusu dhana mbalimbali katika
fonetiki na fonolojia ya Kiswahili.
2.0 Dhana ya Fonimu
Istilahi fonimu imefafanuliwa na wanafonoloja mbalimbali. Trubetzkoy (1969:19)
anaieleza fonimu kama ishara ya kifonolojia yenye uamilifu. Vilevile, fonimu
huweza kurejelewa kama kundi la sauti katika lugha lenye sauti muhimu na sauti
zinazohusiana nayo na zinazoweza kutumiwa pahali pake katika miktadha mingine
maalum (Jones, 1975 akirejelewa na Mgullu, 1999: 51). Fonimu ni kipashio msingi
cha kifonolojia kinachotumiwa kubainisha maana za maneno katika lugha (Lyons,
1981: 84; Yule, 1996: 54; Batibo, 2000: 161). Kwa mfano, fonimu /a, e, i, o, u/
zina uwezo wa kubadilisha maana katika maneno. Mathalani, maneno pata na
peta yanatofautiana kimaana kwa sababu ya tofauti za fonimu /a/ katika pata na /e/
katika peta. Tunapotumia njia ya mlinganuo finyu ambapo mtindo wa nitoe
nikutoe hutumika, basi fonimu /p, t, a/ hutoana huku /a/ moja katika pata na /e/
katika peta husalia kama inavyojidhihirisha katika mifano ifuatayo:
Pata = pa t a = /a/
Peta = pe t a = /e/
Kwa kuwa fonimu /a/ na /e/ hazitoani, maana za maneno hayo huelekea
kutofautiana vilevile. Pata humaanisha ‘kuwa na jambo, hali au kitu’ (TUKI,
2004: 329) na peta humaanisha ‘rusharusha nafaka katika kitunga au ungo ili
kuondoa makapi na takataka’ (TUKI, 2004: 333).
Fonimu huwa akilini mwa mtu na aghalabu huhusiana na vivuli vyake au
alofoni zake kama vile fonimu /p/ ina kivuli chake /p
h
/ (Fromkin, Rodman na
Hyams, 2007: 261). Kwa jumla, fonimu humaanisha sauti ya lugha au kipashio
kidogo dhahania cha lugha chenye uwezo wa kubadilisha, kuvuruga au kuleta
maana kusudiwa ya neno (Batibo, 2000:161; Fromkin na wenz., 2007: 266).
Fonimu inapotumia alama ya mishazari miwili (/ /) kuonyesha???? mipaka yake,
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 105
alama ya mabano mraba [ ] hutumiwa kuonyesha foni ya lugha au sauti zozote za
lugha ya binadamu (Mgullu, 1999: viii; Fromkin na wenz., 2007: 261).
Batibo (2000: 161-2) anaeleza dhima anuwai za fonimu kama vile: kwanza,
husaidia katika uundaji wa maneno ya lugha. Kwa mfano, fonimu irabu /a/ huweza
kutumiwa pamoja na fonimu konsonanti /p, t/ na hatimaye kuunda silabi {pa} na
{ta}. Silabi hizi za {pa} na {ta} huunda neno pata. Pili, fonimu huonyesha
ujumisia katika maana za maneno hasa katika matumizi ya onomatopeya na
vihisishi. Tatu, fonimu husaidia katika kubainisha maana za maneno ya lugha
kama tunavyoona katika kamusi za lugha husika.
2.1 Hatua za Kufafanua Fonimu Kifonolojia
Fonimu hufafanuliwa kifonolojia kupitia hatua mbalimbali (Batibo, 2000: 182-8)
kama vile: kwanza, kuwa na hifadhi maalum ya sauti zilizokusanywa na
kuziandika kwa kutumia hati ya unukuzi makinifu ya kimataifa kama vile /ʧ (ch), ɲ
(ny), ɳ (ng’), θ (th), ʃ (sh), ð (dh), ɤ (gh)/. Pili ni kutambua familia za fonimu kwa
kuziweka pamoja fonimu irabu na konsonanti na aina zake. Tatu ni kuainisha
fonimu kwa mujibu wa sifa bainifu za kifonetiki na kuwasilisha aina zake katika
majedwali au mpangilio maalum. Vilevile, kuna kufafanua fonimu husika kwa
mujibu wa sifa bainifu za kiarudhi kama vile mkazo, silabi na toni.
2.2 Miainisho mbalimbali ya Fonimu za Kiswahili
Mgullu (1999: 69) anadokeza kuwa lipo tatizo la ufumbuzi wa idadi kamili ya
fonimu konsonanti za Kiswahili hasa lile tatizo la mwambatanisho wa sauti.
Anaongeza pia kuwa kuna wanaodai kwamba sauti kama vile [n] na [d] zikifuatana
huunda fonimu moja /nd/. Chimbuko la dai kama hili ni ile hali inayodhihirika
miongoni mwa fonimu kama vile /t/ na /h/ zinazotamkwa kama sauti moja na
hatimaye kuchukuliwa kama fonimu mwambatano /th/. Aidha, inadhihirika wazi
katika fonolojia ya Kiswahili kuwa kuna kutofautiana baina ya wanaisimu kuhusu
idadi sahihi na kamili ya vipandesauti vya Kiswahili (Mwangi, 2007:93). Hivyo
basi, wanaisimu mbalimbali wa Kiswahili wanaelekea kutoa idadi na pia mifano
tofautitofauti kuhusu fonimu konsonanti za Kiswahili kama vile:
Ashton (1951:3-4): /p, b, m, w, mb, f, v, mv, th, dh, j, t, d, s, z, n, r, l, nd, nz, ch, sh, nj, ny, y, k, g,
kh, gh, ng’, ng, h/ = 32
Whiteley (1956:9): / , , , , , , , , , t, t
, d, n, r, l, s, , nt, nd, ch, ch
, j, sh, n , ny, y, k,
k
, g, ng’, nk, ng, h/ =33
Polome (1967:38-9): /p, ph
, , t, th, d, c, ch, Ɉ, k, kh
, g, , , θ, ð, s, , š, ɤ, h, , n, ɲ, ɳ, l, r, , /
=29
Nchimbi (1995:35): / , t, ʗ (ʧ), k, , d, Ɉ, g, , ɲ, ɳ, n, , θ, s, ʃ, h, , ð, , r, l, , , ɤ, , nd, ng,
nj/ =29
106 Kioo cha Lugha Juz. 13
Mgullu (1999:67): / , ʧ (ch), d, ð (dh), , g, ɤ (gh), h, k, l, , n, ɲ (ny), ɳ (ng’), , r, s, ʃ (sh), t, θ
(th), Ɉ ( ), , , x (kh)/ =24
Habwe & Karanja (2004:49): / , , , , ƒ, , θ, ð, t, d, l, r, n, s, , Ɉ, ɲ, , ʃ, ʧ, k, g, ɳ, ɤ, h/ =25
Kihore na wenz. (2009:16): / , ch, d, ð, ƒ, g, ɤ, h, , k, l, , n, ɲ, ɳ, , r, s, sh, t, θ, v, w, y, z/ = 25
Obuchi na Mukhwana (2010:84): / , , , θ, t, l, n, , ɲ, ʃ, k, ɳ, h, , , , ð, d, r, s, , y, ʧ, g, ɤ/
=25
TATAKI (2013: xvi): / , ʧ, d, ð, f, g, ɤ, h, Ɉ, k, x, l, , n, ɳ, ɲ, , r, s, ʃ, t, θ, , , , / = 26
Akidah (2013: 3-4): /p, b, m, f, v, θ, ð, t, d, n, ɲ, s, z, l, r, j, ʃ, k, g, tʃ, ŋ, ɣ, h, w, y/ = 25
Wanaisimu hawa waliorejelewa wanakubaliana kuwapo kwa fonimu irabu 5
msingi za Kiswahili yaani /a, e, i, o, u/. Hata hivyo, wanatofautiana katika idadi ya
fonimu konsonanti. Ashton (1951) na Whiteley (1956:9), wanaainisha jumla ya
fonimu konsonanti za Kiswahili 32 na 33 mtawalia. Ingawa Polome (1967:38-9)
anaainisha fonimu konsonanti 29 za Kiswahili, idadi inayolandana na ya Nchimbi
(1995:35), kazi yake haitambui sauti [mb, ng, nj, nd] kama fonimu za Kiswahili
ambazo zinatambuliwa na Nchimbi.
Kwa mujibu wa Polome (1967), sauti [mb, ng, nj, nd] si fonimu licha ya
kwamba zinaundwa na fonimu konsonanti /m, n/. Hata hivyo, anaendelea
kudokeza kuwa fonimu hizi za /m, n/ aghalabu huambatana na konsonanti /b, g, j,
d/ katika uundaji wa silabi. Badala yake Polome anaongeza hoja ya kuwapo kwa
fonimu nyingine hasa /ph
, c, kh
, š/ katika msururu wa idadi ya fonimu za Kiswahili.
Kwa kweli [p
h
, kh
, š] si fonimu bali ni alofoni, na sauti [c] haipo katika msururu wa
fonimu za Kiswahili sanifu. Ile fonimu inayodhihirika katika Kiswahili ni /ch/
inayoonyeshwa kifonetiki kama /ʧ/. Vilevile, wanazuoni wengine wanazungumzia
idadi tofauti ya fonimu konsonanti kama vile fonimu 24 (Mgullu, 1999), fonimu 25
(Habwe na Karanja, 2004; Kihore na wenz., 2009; Obuchi na Mukhwana, 2010;
Akidah, 2013), na fonimu 26 (TATAKI, 2013).
Makala hii inaegemea mtazamo wa skuli ya Nchimbi (1995:35) na wafuasi
wake kwamba kuna fonimu konsonanti 29 za Kiswahili zikiwemo sauti ng’ong’o
[mb, ng, nj, nd]. Mtazamo huu unaungwa mkono na Simala (1995:48). Aidha, sauti
hizi ziliwahi kutambuliwa na Ashton (1951) na Whiteley (1956). Ingawa Obuchi
na Mukhwana (2010:84) hawaorodheshi [mb, ng, nj, nd] kama fonimu konsonanti
za Kiswahili, kwa upande mwingine wanatambua kuwapo kwa dai kwamba sauti
hizi hutumika licha ya kwamba hazijawakilishwa kwa ishara maalum za kifonetiki.
Hata hivyo, zile alama za kifonetiki wanazodokeza kuwa hazijabuniwa zipo kama
vile [ ƅ ( ), Ŋ (nd), N (ng), Ɲ(n )] (Nchimbi,1995:35). Vilevile, fonimu hizi
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 107
tayari zimetambulika na alama za kuziwakilisha kupendekezwa kama vile: /nd/ =
/
n
d/, /mb/ = /
m
b/, /ng/ = /
n
g/ na /nj/ = /
n
j/ (Mwita, 2007:65).
Utambuzi wa fonimu za Kiswahili ungali unaendelea na fonimu zenyewe
hufaa kurekodiwa mara kwa mara zinapotambuliwa (Choge, 2009:64). Iwapo
hakuna alama katika orodha ya alama za unukuzi makinifu ya kimataifa basi alama
mpya au alama saidizi huweza kubuniwa na wanaisimu wa lugha husika (Lyons,
1981:69). Alama saidizi hutumika hata katika lugha nyinginezo za Afrika,
Amerika Kusini, Asia Kusini na Pasifika kuwakilisha fungu fonimu zilizokubalika
kama vile fonimu /᷇mb, ᷇nd/ zinazotamkwa kama sauti moja (Anderson, 1976
akirejelewa na Mwita, 2007:65).
Isitoshe, utambuzi wa fonimu za lugha hauna kikomo. Hii ndiyo sababu
Choge (2009:64) anasema kuwa utambuzi na uwekaji rekodi za fonimu za
Kiswahili ungali unaendelea. Utambuzi huo wa fonimu za Kiswahili huonekana
katika sauti kama vile /Ɲ, Ŋ, <b, N/ (Nchimbi, 1992 akirejelewa na Choge,
2009:64). Katika kuonyesha kuwa utambuzi wa fonimu ungali unaendelea, Choge
(2009:64) anatambua fonimu irabu nyingine za Kiswahili kama vile irabu ndefu /i:,
ɛ:, a:, u: & כ /:na irabuunganifu /au & כa/ na kuzidhihirisha katika data maalumu.
2.3 Kanuni za Utambuzi wa Fonimu
Kuna kanuni maalum zilizoangaziwa na Trubetzkoy (1969:56-58) za kufafanua na
kutambua sauti mahususi na sauti mwambatano zinazopaswa kurejelewa kama
fonimu moja. Kanuni hizo ni:
i. ‘Mwambatanisho tu wa sauti ambazo vijenzi vyake katika lugha
havijasambaa hadi silabi nyingine ya pili zichukuliwe kama fonimu moja
inayotambulika’ (Tafsiri yetu).
Kwa mujibu wa kanuni hii, sauti mwambatano (sauti yenye herufi mbili au zaidi)
hufaa kudhukuriwa kama fonimu iwapo sauti zenyewe hazijasambaa katika silabi
nyingine ya neno. Kama vile neno ngoma lina fonimu nne /᷇ng, o, m, a/ zinazounda
silabi mbili za /$᷇ngo$ma$/. Kinachodhihirika hapa ni kuwa sauti mwambatano /᷇ng/
huunda silabi ya kwanza $᷇ngo$ na hakuna sehemu yake nyingine inayosambaa
hadi silabi ya pili $ma$.
ii. ‘Sauti mwambatano huweza kufasiriwa kama fonimu moja iwapo
imetamkwa katika sehemu moja ya utamkaji au kutokana na urahisishaji wa
utamkaji changamano’ (Tafsiri yetu).
Kanuni hii ndiyo inachangia ubunaji wa alama moja ya kuwakilisha fonimu kama
vile /ʧ (ch), ɲ (ny), ɳ (ng’), θ (th), ʃ (sh), ð (dh), ɤ (gh). Fonimu hizi mwambatano
hudhihirika hata katika lugha nyinginezo za kigeni kama vile Kiingereza (Lyons,
1981; 79). Tukumbuke kuwa licha ya kwamba fonimu hizi zinalandana katika
108 Kioo cha Lugha Juz. 13
takriban lugha zote ulimwenguni ikiwemo Kiswahili na lugha nyinginezo, hakuna
kosa iwapo lugha nyingine mahususi zitadhihirisha vilevile fonimu za ziada zenye
herufi mwambatano tofauti hata hivyo zinazotamkwa kama sauti moja.
Labda kile kinachopaswa kuelezwa kwanza ni kwa namna gani sauti /ch, ny,
ng’, th, dh, gh/ zichukuliwe kama fonimu moja licha ya kuwa na herufi mbili na
sauti [nd, nj, ng, mb] ambazo pia huundwa na herufi mbili zisidhukuriwe kama
fonimu moja. Mathalani, katika Kiswahili, fonimu [h] huweza kuungana na fonimu
nyingine ili kuunda fungu fonimu kama vile /θ (th), ʃ (sh), ð (dh)/ (Ontieri, 2015:
2525). Muungano huu hutakona na hali ya utamkaji na pia mahali pa kutamkia
sauti hizi iwapo zinapatikana katika mazingira yaleyale. Mathalani, sauti ng’ong’o
hutamkika kwa kung’ong’oeshwa katika sehemu ya utamkaji inayojulikana kama
chemba ya pua (Coxhead, 2006:3).
Utamkaji wa sauti kama hizi umeangaziwa na Lyons (1981:74) anapodokeza
kuwa sauti [b, p, m], [d, t, n], na [g, k, ɳ (ng’)] zinahusiana kifonetiki au
kimatamshi kwa namna inayolingana. Sauti [b, p, m] hutamkika mdomoni huku [b,
m] zikiwa ghuna na [p] sighuna. Hivyo basi, ni rahisi kwa sauti ghuna [m, b]
kutamkika kama sauti moja na hatimaye kuunda fonimu moja /mb/. Kwa upande
mwingine, sauti [d, t, n] hutamkika kwenye ufizi hata hivyo [n, d] ni sauti ghuna
na [t] sighuna. Hivyo basi, sauti [n, d] huweza kufuatana na kutamkika kama sauti
moja na hatimaye kuunda fonimu moja /nd/ kama katika neno nda-ma. Aidha,
sauti [g, k, ɳ (ng’)] hutamkika kwenye kaakaa laini hata hivyo sauti /g, ɳ (ng’)/ ni
ghuna ilhali sauti [k] sighuna. Sauti hizi aghalabu hukubali mfuatano na sauti [n]
inayotamkika kwenye ufizi na hatimaye kuunda sauti moja kama vile [ng] kama
tunavyoona katika neno ngo-ma. Fafanuzi hizi huweza kuonyeshwa kwa njia
ifuatayo:
Sauti za midomo: [b, m] ghuna [p] sighuna
Sauti za ufizi: [d, n] ghuna [t] sighuna
Sauti za kaakaa laini: [g, ɳ (ng’)] ghuna [k] sighuna
Kutokana na fafanuzi hizi, imebainika kuwa sifa ya sighuna ndiyo hufanya sauti
[p] ikitanguliwa na sauti [m] kutounda fonimu moja bali hudhihirisha fonimu mbili
tofauti kama vile /m/ na /p/ zinazodhihirika katika maneno kama vile: m-pa-ka.
Katika mfano huu, /m/ husalia kama fonimu ya kipekee iliyo na sauti yake maalum
huku fonimu /p/ ikiambatana na /a/ ili kuunda silabi {pa}. Aidha, sifa ya sighuna
ya sauti [t] ikitanguliwa na sauti [n] ndiyo huchangia kuundwa kwa fonimu mbili
kama vile /n/ na /t/ kama katika neno n-ta.
Kihore na wenz. (2009: 26-7) wanaeleza kuwa kule kuathiriana
kunakotokea baina ya sauti nazali [m, n] zenye maumbo tofauti na sauti nyinginezo
zisizo za nazali kama vile [b, d, g] aghalabu huchangia uundaji wa maneno kama
vile mbawa, ndugu na ngoma. Tunachoweza kujifunza kutokana na maelezo ya
Kihore na wenzie ni kwamba nazali hizi kimsingi zinaathiriwa na konsonanti
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 109
fuatilizi kama vile [m] huathiriwa na [b], na [n] huathiriwa na [d, g]. Kihore na
wenz. (2009: 32) wanaendelea kueleza kuwa kwa vile sauti [b] hutamkika kwa
kufunga mdomo, nazali [m] vilevile huathirika kwa kutamkwa kwa kufunga
mdomo. Hivyo basi, umbo tofauti linaloundwa kwa maoni yetu bila shaka litakuwa
[mb]. Kwa upande mwingine, sauti [d] inayotamkika kwenye ufizi huathiriana na
[n] ya ufizi na hatimaye kuunda umbo jipya tunaloita [nd]. Konsonanti [g] ya
kaakaa laini hulazimisha sauti [n] ya ufizi kutamkika kwenye kaakaa laini na
hatimaye kuunda sauti [ng]. Mifanyiko hii yote hurejelewa kama usilimishwaji wa
konsonanti.
Isitoshe, Kihore na wenz. (2009:32) wanatuhadharisha kuwa ingawa sauti
hizi za [m, n] zinaathiriana na sauti [b, d, g], isichukuliwe kuwa zinawakilisha sauti
moja bali zinawakilisha sauti mbili tofauti. Hata hivyo, wanajipinga wenyewe
wanaposema kwingine kuwa sauti hizi mwambatano yaani [mb, nd, ng] hutamkwa
kwa pamoja kama sauti moja kama tunavyoona katika dondoo lifuatalo:
‘Ingawa mfuatano huu wa herufi hufanana na mfuatano
tuliouelezea hapo juu lakini kila moja ya herufi zinazoandamana
hapa ni sauti inayojitegemea kwa dhati yake ingawa hutamkwa
kwa pamoja’ (Kihore na wenz., 2009:32).
Kimsingi, sauti hizi ng’ong’o za [mb, nd] huundwa kutokana na mchakato wa
usilimishwaji unaoitwa kama unazalishaji. Unazalishaji hurejelewa kama utamkaji
ambapo kitamkwa kisichokuwa nazali hupata sifa za unazali (TUKI, 1990:41).
Utafiti unadhihirsiha kuwa sauti zinazoundwa kutokana na usilimishwaji hufaa
kurejelewa kama sauti moja japo huundwa na sauti mbalimbali. Ithibati zinatolewa
na Mwita (2007:64) kuwa: kwanza, sauti hizi mwambatano zinafanana na
vikwamizwa katika muundo wa ndani. Pili, sauti hizi ni vitamkwa pamwe
vinavyotamkwa katika pahali pamoja. Tatu, sauti hizi hufanya kazi katika uundaji
wa silabi moja husika yaani hushiriki katika uundaji wa silabi moja maalum.
Aidha, Higgins (2012: 48) anadhihirisha unazalishaji wa sauti ng’ong’o
kuwa iwapo nazali [m] imetanguliza [b] basi unazalishaji wa [b] hutokea na
kuunda fungu fonimu /mb/. Kwa upande mwingine, iwapo nazali [n] imetanguliza
[d] basi unazalishaji wa [d] hutokea na hatimaye kuunda fungu fonimu /nd/. Hata
hivyo, tunatahadharishwa kuwa sauti zenye herufi mbili zinaweza kudhukuriwa
kuwa sauti tofauti iwapo matamshi yake yanasambaa katika silabi nyingine na hali
hiyo huweza kutambuliwa (Mwita, 2007:65).
iii.‘Sauti mwambatano huweza kudhukuriwa kama fonimu moja iwapo
haichukui muda zaidi kutambulika kuliko fonimu nyingine zinazojitokeza
katika lugha hiyo husika’ (Tafsiri yetu).
110 Kioo cha Lugha Juz. 13
Sauti mwambatano ni fonimu iwapo muda unaochukuliwa kuitambua unalingana
na sauti nyingine katika lugha husika. Kanuni hii inaonyesha kuwa fonimu za
lugha zinaelekea kuchukua muda unaolingana hata hivyo ule wa kutamkwa kwa
fonimu huweza kuathirika kutokana na mkazo. Kanuni hii hudhihirika hata katika
kila silabi ambayo hupimwa kwa kutumia sehemu moja ya mia ya sekunde (1/100)
inapotamkwa na huchukua muda mrefu kutamkwa inapowekewa mkazo
(Mwansoko, 1995:16). Mathalani, mfuatano wa fonimu katika Kiingereza kama
vile /mp, mb/ huchukua muda sawa wa kutamkwa ukilinganisha na kutamkwa kwa
fonimu /p, b, m/ (Ladefoged na Maddieson, 1996 katika Mwita, 2007:62). Hata
hivyo, silabi yenye shadda hutumia nguvu zaidi kutamkwa ikilinganishwa na zile
zisizo na mkazo (Mgullu, 1999:36).
2.4 Je, Mtazamo wa Nchimbi kuhusu Fonimu Konsonanti za Kiswahili
Unafaa?
Iwapo, tutafuata kikamilifu mtazamo wa skuli ya Nchimbi (1995) na wafuasi wake
na pia kanuni kuhusu fonimu zilizodokezwa na Trubetzkoy (1969), basi kwa jumla
kunafaa kuwa na fonimu irabu tano msingi (5) kama vile /i, e, a, o, u/. Aidha,
kunafaa kuwa na fonimu konsonanti 29 /p, t, ʧ, k, , d, Ɉ, g, , ɲ, ɳ, n, , θ, s, ʃ, h,
v, ð, z, r, l, j, w, ɤ/ zikiwemo fonimu nyingine za ziada / ᷇ , ᷇nd, ᷇ng, ᷇n / za
Kiswahili.
Japo fonimu hizi za /᷇mb, ᷇nd, ᷇ng, ᷇nj/ zinazodhihirika katika Kiswahili
hazitambuliwi na baadhi ya wanaisimu wa Kiswahili, fonimu zenyewe zinaelekea
kutambulika moja kwa moja katika lugha nyinginezo za Kiafrika zinazotumia
mfumo wa matamshi unaolingana na wa Kiswahili. Kama vile, Kiluo kina fonimu
(/ , ch, d, dh, , g, h, , k, l, , n, ng’, ny, , r, s, t, th, , y, mb, nd, ndh, ng, nj/)
(Okombo, 1982; Tucker, 1994: 31; Owino, 2003; de Lacy, 2009: 5; Cable,
2009:4). Kuna pia lugha za Kibantu ambazo zina sauti ng’ong’o zilizotambuliwa
na kurekodiwa kama fungu fonimu zenye uwezo wa kutamkwa kama sauti moja.
Mathalani, Kikongo kina /mb, nd, ng, mv, nz/, Kikuria kina / , nd, ɳk, ɳg, nt, ns/
na Kiluganda kina / , nd, ɳ , ɳg, mp, nt/ (Mwita, 2007:58-60). Aidha, lugha ya
Ki-Chagga hudhihirisha fonimu /mb/ inayotamkwa kama sauti moja (Mwita,
2007:62).
Lugha nyingine ya Kibantu inayoitwa Ikoma inayozungumzwa katika eneo
la Mara kule Tanzania vilevile ina fonimu /mb, nd/ (Higgins, 2012:48), Kimeru na
Kiembu zina fungu fonimu /mb, nd, ng, nj/ (Starzmann, 2014: 5) na Kikuyu pia
kina /mb, nd, ng/ (Mwaniki, 2013:10). Katika Kikuyu, /mb, nd, nj, ng/ hudhihirika
katika maneno kama vile: ‘mbembe’, ‘nduma’, ‘njira’ na ‘ngoro’ (Cable, 2010:4-
5). Fonimu hizi zina alama maalum zinazotumiwa kuziwakilisha kifonetiki katika
Kikuyu kama vile: /mb/ = /
m
b/, /nd/ = /
n
d/, /nj/ = /
n
ɟ/, na /ng/ = /
n
g/ (Cable, 2010:4-
5).
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 111
Isitoshe, lahaja ya Kiswahili inayoitwa Kikae vilevile ina fonimu ng’ong’o
/mb, nd, nj, ng/ (Furumoto, 2015:20). Hivyo basi, utamkaji na utambuzi wa sauti
hizi nne za [mb, nd, ng, nj] hufaa kutafitiwa zaidi na wanaisimu ili tuwe na taarifa
inayojitosheleza kuhusu idadi kamili ya fonimu na aina za fonimu katika Kiswahili
bila kuwapo na idadi tofautitofauti na mifano mbalimbali inayochanganya wasomi
wa Kiswahili.
3.0 Dhana ya Silabi
Silabi imefafanuliwa na wanaisimu kwa namna mbalimbali. Mathalani, Fudge
(1990) akirejelewa na Mgullu (1999:72) anaifafanua silabi kama kipashio cha
kifonolojia ambacho ukubwa wake upo kati ya fonimu na neno, na ndefu zaidi
kuliko fonimu lakini ndogo ikilinganishwa na neno kamili. Naye, Batibo
(2000:175) anaifasili silabi kama kipashio katika neno chenye uwezo wa
kuathiriwa na mkazo au toni. Aghalabu, silabi huwa na konsonanti yenye
usonoranti kama vile nazali au likwidi na vokali yenye usonoranti ambayo wakati
mwingine hurejelewa kama kiini.
Juu ya hayo, kwa mujibu wa TATAKI (2013:512), silabi hurejelewa kama
sehemu ya neno inayoundwa na konsonanti na irabu au irabu pekee na hutamkwa
pamoja kama fungu moja la sauti linalojisimamia. Vilevile, silabi hufafanuliwa
kama sehemu ya neno inayoweza kutamkwa mara moja kama fungu moja la sauti
(Kihore na wenzake 2009:18). Huweza kurejelewa pia kama kipashio cha
matamshi ambacho sauti za lugha hutamkwa mara moja kama fungu maalum
linalojitegemea (Obuchi na Mukhwana, 2010: 91). Sauti hizi za lugha
zinazotamkwa mara moja aghalabu huunda mapigo ya sauti kwenye neno husika
na kuweza kusikika (Longhorn, 2011: 464).
Kwa jumla, silabi ni tamko au kipashio kidogo au mapigo ya sauti
yanayotamkwa mara moja katika neno kama fungu moja. Aghalabu, silabi ni
kubwa kuliko fonimu hata hivyo ni ndogo ikilinganishwa na neno. Aidha, silabi
huweza kuathirika kutokana na mkazo na toni na huwa na konsonanti na irabu
zenye usonoranti mkubwa. Wanaisimu wa kifonolojia wanaafiki kuwa aghalabu
silabi moja huweza kuwa na sehemu tatu kama vile mwanzo, kiini/kitovu na
koda/mwisho/kifungio (Yule, 1996:57; Batibo, 2000:176; Fromkin na wenzake
2007: 287).
Sehemu ya mwanzo aghalabu huwa na konsonanti. Hata hivyo, wakati
mwingine konsonanti inakuwa haipo ikiwa neno limeanza na irabu inayosimama
peke yake kama silabi (Yule, 1996:58). Kiini au kitovu aghalabu huwa irabu na
husikika zaidi kuliko konsonanti inayoambatana nayo. Aidha,
koda/mwisho/kifungio huwa konsonanti kama tunavyoona katika Kiingereza
kilicho na silabi funge. Yaani silabi inayoishia na konsonanti. Kimsingi, sehemu za
mwanzo na mwisho husaidia kuweka mipaka kati ya silabi zinazofuatana.
112 Kioo cha Lugha Juz. 13
3.1 Aina za Silabi
Kuna aina kuu mbili za silabi yaani silabi wazi au huru na silabi funge (Yule,
1996: 57; Batibo, 2000: 176; Fromkin na wenz., 2007: 286-7; Kihore na wenz.,
2009:18; Obuchi na Mukhwana, 2010:92). Silabi wazi huishia na irabu kama
katika neno kata kuna silabi mbili yaani /$ka$ta$/ zinazoishia na irabu. Aidha,
silabi wazi hudhihirika zaidi katika lugha ya Kiswahili na lugha nyinginezo kadha
za Kiafrika. Nayo, silabi funge huishia na konsonanti na aina hii aghalabu
hudhihirika mno katika lugha kama vile Kiingereza. Mathalani, neno good lina
silabi mbili, yaani /gʊ:d/ huku silabi ya mwisho ikiishia na konsonanti pekee.
3.2 Uhakiki wa Miundo ya Silabi za Kiswahili
Kimsingi, silabi zozote za lugha huelekea kuchukua mfumo wa konsonanti (K) na
irabu (I) (Yule, 1996:58; Aswani, 1995 akirejelewa katika Oduma na Odhiambo,
2008: 170; Fromkin na wenzake 2007:287). Vilevile, silabi za Kiswahili huchukua
mfumo kama huo. Hata hivyo, idadi ya miundo ya silabi za Kiswahili hudhihirisha
mkinzano mkubwa baina ya wanaisimu mbalimbali wa Kiswahili kama
tunavyoona katika Nchimbi (1995), Mgullu (1999), Habwe na Karanja (2004),
Mwita (2009), na Obuchi na Mukhwana (2010) miongoni mwa wengine. Katika
kuonyesha mifano ya miundo ya silabi katika neno, hati mlazo iliyo na wino mzito
imetumiwa:
Nchimbi (1995:36) anafafanua miundo minne ifuatayo ya silabi za Kiswahili:
1. Silabi ya irabu pekee (I): ua = ua
2. Silabi ya konsonanti pekee (K): nta = nta
3. Silabi ya konsonanti na irabu (KI): maji = maɈi, washa = waʃa
4. Silabi ya konsonanti, konsonanti na irabu (KKI): mpya = mpja, mgonjwa =
mgo᷇njwa
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 113
Mgullu (1999:73) anafafanua miundo saba ya silabi za Kiswahili kama ifuatayo:
1. Silabi ya irabu pekee (I): adui = a-du-i
2. Silabi ya konsonanti pekee (K): mtu = m-tu
3. Silabi ya konsonanti na irabu (KI): kitabu = ki-ta-bu
4. Silabi ya konsonanti, konsonanti na irabu (KKI): ndama = nda-ma.
5. Silabi ya konsonanti, nusu irabu na irabu (K½II): afya = a-fya
6. Silabi ya konsonanti, konsonanti, nusu irabu na irabu (KK½II): mbweha =
mbwe-ha
7. Silabi funge inayoishia na konsonanti na inayohusiana vilevile na maneno
yenye mkopo: labda = lab-da
Habwe na Karanja (2004:67-8) wanaainisha miundo sita ifuatayo ya silabi za
Kiswahili:
1. Silabi ya vokali pekee (V): iga = i-ga
2. Silabi ya konsonanti vokali (KV): panga = pa-nga
3. Silabi ya konsonanti pekee (K): mtu = m-tu
4. Silabi ya konsonanti, nusu vokali na vokali (K½VV): pigwa = pi-gwa
5. Silabi ya konsonanti, konsonanti, nusu vokali, vokali (KK½VV): bingwa =
bi-ngwa
6. Silabi ya konsonanti nazali, konsonanti na vokali (KKV): pinga = pi-nga
Mwita (2009:49) anaainisha miundo mitano ya silabi za Kiswahili kama vile:
1. Silabi ya konsonanti na irabu (KI): kiti = ki.ti
2. Silabi ya irabu (I) moja pekee: oa =o.a
3. Silabi ya konsonanti pekee (K) hasa konsonanti nazali: mtu, nne = m.tu,
n.ne
4. Silabi ya konsonanti, konsonanti na irabu (KKI): mwezi = mwe.zi
5. Silabi ya konsonanti, konsonanti, konsonanti na irabu (KKKI): chungwa =
cu.ɳgwa
Obuchi na Mukhwana (2010:93-5) wanaeleza kuwa kuna miundo minane ya silabi
za Kiswahili:
1. Muundo wa konsonanti na irabu (KI): wivu = wi-vu
2. Muundo wa konsonanti, konsonanti na Irabu (KKI): njama = nja-ma
3. Muundo wa konsonanti, nusu irabu na irabu (K½II): bweka = bwe-ka
4. Muundo wa konsonanti, konsonanti, nusu irabu, irabu (KK½II): mbweha =
mbwe-ha
5. Muundo wa irabu pekee (I): oa = o-a
6. Muundo wa konsonanti pekee (K): mtu = m-tu
7. Muundo wa konsonanti, irabu, irabu (KII): kaakaa = kaa-kaa
114 Kioo cha Lugha Juz. 13
8. Muundo wa konsonanti, konsonanti, konsonanti, irabu (KKKI): skrubu =
skru-bu
Kutokana na wanaisimu hao, imebainika kuwa wanaisimu wote wanakubaliana
kuwapo kwa miundo minne msingi ya silabi kama vile I, K, KI, KKI licha ya kutoa
mifano tofauti inayokinzana na kukanganya wanaisimu. Hata hivyo, kuna baadhi
yao wanaoongeza miundo mingine zaidi kama vile (K½II, KK½II, na silabi funge)
(Mgullu, 1999), (K½VV, KK½VV) (Habwe na Karanja, 2004), (KKKI) (Mwita,
2009) na pia (K½II, KK½II, KII, KKKI) (Obuchi na Mukhwana, 2010).
Wanaisimu hawa wanaelekea kutofautiana hasa katika orodha ya idadi ya
silabi za Kiswahili na mifano yake. Labda hali hii imetokea kwa sababu ya tofauti
katika idadi na miundo ya fonimu na maneno mengine ya Kiswahili sanifu yenye
sauti ambazo kiotografia huandikwa kwa kuwakilishwa na herufi zaidi ya moja.
Vilevile, imebainika kuwa baadhi ya sauti hizi zinajitokeza katika maneno ya
kukopwa kutoka lugha ya Kiarabu na kurasimishwa katika mfumo wa Kiswahili
kama ulivyo lugha nyinginezo za Kibantu.
Aidha, tunadhani shida inayokanganya wapenzi wa Kiswahili kuhusu
miundo ya silabi za Kiswahili inaweza kutatuliwa iwapo fonimu katika kila neno
itaandikwa kwa kutumia alama au hati za unukuzi makinifu ya kimataifa hata
katika kiwango cha silabi. Hivyo basi, hati hizi za unukuzi makinifu zinaweza
kudhihirika katika uchanganuzi wa muundo wa silabi hasa {KI} kama tunavyoona
katika mifano ifuatayo iliyoandikwa kwa kutumia chapa iliyokoza na kwa italiki:
Chakula = /$ʧa$ku$la$/ sio /$cha$ku$la$/
KI KKI
Washa = /$wa$ʃa/ sio /$wa$sha/
KI KKI
Thamani = /$θa$ma$ni$/ sio /$tha$ma$ni$/
KI KKI
Dhana = /$ða$na$/ sio /$dha$na$/
KI KKI
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 115
Ng’oa = /$ɳɔ$a$/ sio /$ng’o$a$/
KI KK I
Lugha = /$lu$ɤa$/ sio /$lu$gha$/
KI KKI
Kimsingi, fonimu zilizochanganuliwa na kuandikwa kwa herufi zaidi ya moja
zinaweza kushughulikiwa kwa kutumia hati ya unukuzi makinifu ama kwa
kurejelea alama zilizopendekezwa na Nchimbi (1995:36) yaani / ƅ (mb), Ŋ (nd), N
(ng), Ɲ (nj)/ au kutumia visaidizi kama vile /᷇mb, ᷇nd, ᷇ng, ᷇nj/ au /
n
d, m
b, n
g,
n
j/
(Mwita, 2007: 65). Tunajua kuwa sehemu hii huzua utata na kutokubaliana
miongoni mwa wanaisimu wengi wa Kiswahili. Utata huu hutokea kwa sababu
kuna baadhi ya wanazuoni wanaoshikilia kwamba sauti ng’ong’o hasa [mb, nd, ng,
nj] si fonimu. Hata hivyo, ithibati zinaonyesha kuwa fonimu mbili zinaweza
kutamkwa kama sauti moja kama tunavyoona miongoni mwa fonimu vikwamizwa
hasa /th, dh/.
Kulingana na Mwita (2007:60-61), ithibati zifuatazo zimetolewa kufafanua
kuwa sauti ng’ong’o zinazounda fonimu moja hutamkwa kama sauti moja:
i. Unazalishaji hutokea iwapo sauti nazali itafuatwa na sauti nyingine isiyo
nazali kama tunavyoona baina ya /n/ na /d/:
Fonimu Fonimu
[+nazali] [-nazali] = n [+nazali] d [-nzali] = [nd]
ii. Fonimu ng’ong’o huundwa kutokana na sauti pamwe hasa zinapotokea
mwanzoni mwa silabi na aghalabu hutajwa hivyo zinapochukua muda ulio
sawa ukilinganishwa na fonimu nyingine katika lugha hiyo moja husika
(Ewen, 1982 akirejelewa na Mwita, 2007:61). Hii inamaanisha kwa mfano,
katika neno kama vile mboga, fonimu ng’ong’o /mb/ huja mwanzo kabla ya
irabu /a/ hivyo basi hutokea mwanzoni mwa silabi.
iii.Sauti ng’ong’o huunda silabi moja na hutamkwa kama sauti moja kama
tunavyoona katika maneno kama vile: shamba = /sha.mba/ na kenda =
/ke.nda/.
Iwapo alama za Nchimbi (1995) zinaelekea kutoungwa mkono na wanaisimu wa
Kiswahili basi alama zilizobuniwa na Mwita (2007: 65) hasa /
n
d,
m
b, n
g,
n
j/ na
116 Kioo cha Lugha Juz. 13
zinazodhihirika pia miongoni mwa lugha nyinginezo za Kibantu huweza kutumiwa
au kutumia alama saidizi kama vile /᷇mb, ᷇nd/, ᷇ng, ᷇nj/. Hali hii inaweza kutupa
mifano ya silabi kama ifuatayo:
Mboga = /$᷇mbo$ga$/ au / $
m
bo$ga$/ sio /$mbo$ga$/
KI KI KKI
Kanda = /$ka$᷇nda$/ au /$ka$ n
da$/ sio /$ka$nda$/
KI KI KKI
Ngoma = /$᷇ngo$ma$/ au / $
n
go$ma$ / sio /$ngo$ma$/
KI KI KKI
Kunja = /$ku$᷇nja$/ au /$ku$ n
ja$/ sio /$ku$nja$/
KI KI KKI
Kutokana na mifano hii minne, imebainika kuwa sauti moja inawakilishwa na
alama moja. Kwa hivyo, {᷇mbo, ᷇nda, ᷇ngo, ᷇nja} ni silabi zilizoundwa na fungu
konsonanti na irabu. Hali hii inatukumbusha kuwa kimsingi muundo mojawapo wa
silabi ya Kiswahili ni konsonanti (K) na Irabu (I) yaani KI (Aswani, 1995
akirejelewa na Oduma na Odhiambo, 2008:170). Hivyo basi, {mbo} ni silabi moja
iliyoundwa na fungu fonimu moja ya /᷇mb/ pamoja na irabu /o/. Aidha, muundo
mwingine wa silabi ya Kiswahili huweza kuwa Konsonanti, Konsonanti na Irabu
yaani KKI ambapo konsonanti husika huweza kuwa nazali au viyeyusho (Aswani,
1995 akirejelewa Oduma na Odhiambo, 2008:170).
Kwa hivyo, iwapo silabi huonyesha hali ambapo nazali hutangulia na
kufuatwa na konsonanti nyinginezo basi tunaweza kuwa pia na muundo wa silabi
KKI. Hiyo konsonanti inayofuata nazali husika huweza kuwa kiyeyusho /w/ na /y/.
Kwa mfano:
Kandwa /$ka$᷇ndwa$ au /$ka$ n
dwa$/
K K I KKI
Aidha, muundo wa silabi hasa wa KKI hudhihirika pia katika matumizi ya
kiyeyusho /y/ na /w/ hasa zinapofuata konsonanti nyingine isiyokuwa nazali katika
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 117
silabi moja. Hivyo basi, tukawa na hali kama vile {pya} yaani /pja/ na vilevile
{pwa} yaani /pwa/. Silabi kama hizo hudhihirika katika mifano ifuatayo:
Mpya = /$m$pja$/ sio /$m$pya&/
KKI K½II
Mpwa = /$m$pwa$/ sio /$m$pwa$/
KKI K½I I
3.3 Je, kuna Uwezekano wa kuwa na Miundo mingine ya Silabi za Kiswahili?
Wanaisimu mbalimbali wa Kiswahili wanakubaliana kuwa kuna miundo minne
msingi ya silabi za Kiswahili kama vile I, K, KI, KKI. Hata hivyo, kuna wengine
wanaoendelea kushikilia kwamba kuna miundo mingine zaidi hasa ile inayotokea
katika baadhi ya maneno yaliyokopwa au kutoholewa na yenye silabi za mkopo.
Ijapokuwa pendekezo kama hili linaelekea kuungwa mkono na baadhi ya
wanaisimu, hatudhani kuwa neno linapokopwa na na kutoholewa na hatimaye
kuingizwa katika lugha pokezi basi huelekea kuwa na muundo wa silabi mkopo.
Ukopaji hujumuisha hali ya kuchukua moja kwa moja neno kutoka lugha chasili na
kuliingiza katika lugha pokezi jinsi lilivyo kimuundo. Mathalani, neno ugali la
Kiswahili limekopwa moja kwa moja kutoka Kiswahili hadi Kiingereza jinsi
lilivyo (Hornby, 2010:1613).
Utohozi humaanisha kuchukua neno la lugha chasili na kulinukuu kwa
kuzingatia fonolojia ya lugha pokezi (TUKI, 1990:2) na pia mofolojia ya neno
husika ili kuweza kulandana na kanuni za lugha pokezi. Mathalani, maneno
yaliyokopwa kwa kutoholewa kutoka Kiingereza ni kama vile springi, skrubu,
faksi na elektroni. Maneno kama haya ya kutoholewa yamezua hali kwamba kuna
uwezekano wa kuwa na muundo mwingine wa silabi za Kiswahili hasa KKKI.
Mathalani, neno skrubu hurejelewa kana kwamba lina muundo wa silabi KKKI
(Obuchi na Mukhwana, 2010:95). Neno hili linafafanuliwa kuwa lina silabi mbili
kama vile: {skru} inayoundwa na {KKKI} na {bu} inayoundwa na {KI}.
Tunadhani kuwa hali hii inazua utata mwingi tunapofafanua silabi za
maneno yaliyokopwa kwa kutoholewa. Inaelekea kuwa bado hakuna maafikiano
kamili kuhusu jinsi ya kutamka na kuandika baadhi ya maneno mengine
yaliyotoholewa kutoka lugha za kigeni hadi Kiswahili. Labda hii ndiyo sababu
Kiango (1995:50) alidokeza kuwa kuna utata katika matamshi ya maneno
yaliyotoholewa kama vile afisa na ofisa, na disemba na desemba. Anatamatisha
hoja hii kwa kusema kuwa kuna haja ya kuwapo na makubaliano kuhusu utamkaji
118 Kioo cha Lugha Juz. 13
hata hivyo ana hofu kuwa matamshi hayo yatakayotolewa na yatakayokubaliwa
yatakuwa ya nani (Kiango, 1995:50). Tunakubaliana na maoni haya ya Kiango
kwa sababu, neno skrubu (TATAKI, 2013:517) hurejelewa pia kama skurubu
(TATAKI, 2013:517). Iwapo hali hizi mbili ni sahihi basi miundo ya silabi
itakayotokea itachukuliwa pia kuwa sahihi kama tunavyoona kati ya (a) na (b):
a). Skrubu /$skru $ bu$/
KKKI KI
b). Skurubu /$sku $ ru $bu/
KKI K I KI
Kutokana na mifano hii, neno (a) lina silabi ya mwanzo inayoundwa na KKKI na
neno la pili (b) lina silabi ya mwanzo inayoundwa na KKI. Swali tunaloweza
kujiuliza ni kuwa silabi gani basi ni sahihi? Aidha, tukifuata uzi huo huo wa kuwa
na vibadala katika matamshi katika maneno yaliyotoholewa basi mwanaisimu
mwingine anaweza kujitokeza na neno ‘sikurubu’ na kuainisha silabi zake kama
vile:
Sikurubu /$si &ku $ru &bu$
KI K I KI KI
Kuna uwezekano wa kuwa na ‘sikurubu’ iwapo kwa kweli tunataka kuzingatia
kanuni za muundo wa maneno ya Kiswahili. Kama vile tunapopata mlolongo wa
konsonanti katika neno hatuna budi kuuvunjilia mbali mlolongo huo kwa kutumia
mbinu ya uchopekaji kama tunavyoona katika neno la Kiarabu ‘iblis’ yaani /ibli:s/
linalotoholewa katika Kiswahili kama ibilisi yaani /i.bi.li.si/ (Mwita, 2009:54).
Hali ikiwa hivyo basi tunaweza kuvunjilia mbali pia mlolongo wa konsonanti /skr/
katika skrubu na hatimaye kuwa na neno ‘sikurubu’. Hata hivyo, dai hili lingali
linahitaji mdahalo wa wanaisimu.
Kimsingi, maneno ya Kiswahili huundwa kutokana na silabi huru au wazi.
Hivyo basi, silabi hizi za maneno aghalabu huishia na irabu (Kihore na wenz.,
2009:18) isipokuwa maneno ya mkopo (Habwe na Karanja, 2004: 67). Hata hivyo,
si maneno yote ya mkopo huishia kwa konsonanti. Hii ni kwa sababu maneno ya
mkopo na hasa yaliyotoholewa hufaa kuchukua sifa za kifonolojia na kimofolojia
za lugha pokezi. Kama vile, neno la Kiarabu ‘sultan’ hutoholewa katika Kiswahili
kama sultani ambapo irabu /i/ huongezwa mwishoni (Mwita, 2009:54).
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 119
Kulingana na hoja tulizodokeza hapo juu kuhusu silabi za mkopo, hatudhani
kuwa kuna uwezekano wa kuwa na miundo mingine zaidi. Hali inayotokea ya
kuwa na KKKI kuashiria silabi mkopo ni jambo linalotokea kwa sababu ya shida
ya namna ya kutamka maneno ya mkopo kwa njia iliyo bora kutoka lugha
nyingine. Hata hivyo, tukizingatia kanuni ya utohozi ya kufuata fonolojia na
mofolojia ya lugha pokezi hatuwezi kuwa na hali kinzani kama tunavyoona baina
ya skrubu na skurubu ambayo yanaleta miundo miwili tofauti ya silabi yaani KKKI
katika /skru/ na pia KKI katika /sku/. Maneno yote mawili huchukuliwa kuwa
sanifu na kufasiliwa katika kamusi za Kiswahili. Hata hivyo, mwanazuoni wa
taaluma ya fonolojia atachukua muundo gani kuwa sahihi? Hivyo basi, makala hii
inashikilia kuwa kuna miundo minne ya silabi za Kiswahili na miundo mingine
zaidi inayodokezwa haina msingi. Mtazamo huo wa kuwa na miundo minne
hutokana na msingi wa Kanuni ya Alfabeti ya Kifonetiki ya Kimataifa ya kuwa
sauti moja iwakilishwe na alama moja. Sauti hiyo inaweza kuwa yenye herufi moja
au mwambatano wa herufi hata hivyo hutamkika kama sauti moja. Aidha, alama
hizo za kifonetiki ndizo hufaa kuzingatiwa katika udhihirishaji wa miundo ya
silabi za maneno ya Kiswahili ili kupunguza mikanganyo baina ya wanaisimu.
3.4 Je, Viyeyusho hufaa Kurejelewa kama Konsonanti au nusu irabu katika
Uainishaji wa Miundo ya Silabi za Kiswahili?
Ikumbukwe kuwa kuelewa miundo ya silabi za Kiswahili kunahitaji ung’amuzi wa
dhana ya fonimu na pia idadi kamili ya fonimu za Kiswahili pamoja na sheria za
ufonimu. Maelezo yanayotolewa na Kihore na wenz. (2009:15) ya kuwapo kwa
konsonanti 23 na viyeyusho 2 huelekea kuwafanya wanaisimu wengine
kuvidhukuru fonimu viyeyusho kama aina nyingine za fonimu hivyo basi si aina
mojawapo ya konsonanti. Kwa hivyo, maelezo hayo huweza kudokeza maana
nyingine kwamba huenda kuna makundi matatu ya fonimu kama vile irabu,
konsonanti na viyeyusho.
Kwa upande mwingine, wanaisimu wengine hufafanua viyeyusho moja
kwa moja kama aina za konsonanti miongoni mwa makundi mengine kama vile
vipasuo, vikwamizo, vipasuo kwaruzo na likwidi (Habwe na Karanja, 2004:50).
Hata hivyo, swali linaloweza kuchipuka ni kwamba: kwa nini katika orodha ya
makundi ya konsonanti fonimu viyeyusho /w, j (y)/ hukubaliwa moja kwa moja
kama aina za konsonanti yenye jina jingine la viyeyusho? Hata hivyo, wakati wa
kuzitumia katika uainishaji wa miundo ya silabi konsonanti hizi huanza kurejelewa
kivingine kama nusu vokali (½V) au nusu irabu (½I). Mathalani, Mgullu (1999:76)
anarejelea fonimu /j (y)/ kama nusu irabu katika mfano ufuatao:
Afya = (a) + (f+y+a)
I K+½I+I
120 Kioo cha Lugha Juz. 13
Habwe na Karanja (2004:68) hurejelea pia /w, j (y)/ kama nusu vokali katika
mfano ufuatao:
Pigwa = pi-gwa
K+½V+V)
Obuchi na Mukhwana (2010:93) wanatoa pia mfano wa matumizi ya nusu irabu
kama vile:
Mwizi = mwi -zi
K ½I I + KI)
Mgullu (1999:67) anatambua kuwa kuna fonimu viyeyusho /w/ na pia /j(y)/ katika
orodha ya fonimu za lugha ya Kiswahili. Hata hivyo, katika ukurasa mwingine
hatambui kuwapo kwa viyeyusho miongoni mwa makundi mengine ya konsonanti
kama vile vikwamizwa, vizuiwa, nazali, vizuiwa kwamizwa, kitambazi na
kimadende. Aidha, tunadhani kuwa fonimu hizi /w, j(y)/ ni konsonanti kamili moja
kwa moja hata hivyo hupewa jina jingine kama viyeyusho kwa sababu huundwa
kutokana na mabadiliko ya kifonolojia ya vokali kuwa nusu vokali. Uundaji wa
viyeyusho hutokana na mchakato wa mabadiliko ya kifonolojia jinsi tunavyoona
fonimu /ch/ ikiundwa kutokana na mabadiliko ya kifonolojia yanayoitwa
ukaakaishaji. Licha ya kwamba /ch/ huundwa na mabadiliko yanayoitwa
ukaakaishaji, fonimu hii hairejelewi kama fonimu ukaakaishaji jinsi wanazuoni
wengine wanavyoita fonimu viyeyusho /w, y/ kama nusu irabu au nusu vokali.
Ili kujenga msingi imara wa mtindo wa kuandika miundo ya silabi za
Kiswahili, inafaa turejelee Alfabeti ya Kifonetiki ya Kimataifa (AKIKI). Ishara
hizi za AKIKI zikitumiwa basi mifano inayokanganya na inayotolewa katika
miainisho mbalimbali ya silabi za Kiswahili kama vile (K½VV, KK½VV)
itaepukwa. Naye, Lyons (1981:69) anatujuza kuwa kanuni msingi ya kuundwa
kwa AKIKI ilikuwa kwamba tuwe na alama moja ya kuwakilisha kila sauti na iwe
alama inayoweza kutambuliwa katika lugha husika na iwapo alama haipo basi
kuna haja ya kuongeza kisaidizi juu ya sauti hizo ili kuipa hadhi ya ufonimu.
Kama vile, fonimu /᷇nda/ yenye maana sawa na /Ŋa/ kwa mujibu wa Nchimbi
(1995:36) imeongezewa alama saidizi ili kuweza kuitambua kama fonimu.
Maelezo haya yanatusaidia kung’amua kwamba ingawa silabi aghalabu huundwa
kwa konsonanti na vokali au hata vokali pekee, kuna sauti zenye usonoranti kama
vile nazali, kimadende na kitambazi zinazoweza kuunda silabi zikiwa pekee
(Batibo, 2000:176).
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 121
Hivyo basi, tunadhani kuwa anazorejelea Batibo ni zile fonimu ng’ong’o
kama vile /m, n/ pamoja na /ny, ng’, n , , ng, nd/ zinazoundwa kutokana na
usilimishwaji na pia fonimu /l/. Kwa hivyo, sauti ng’ong’o hasa zenye herufi mbili
zinafaa kuwakilishwa kwa alama moja ya kifonetiki kama tunavyoona baina ya
/th, dh, gh, sh, ch/ zenye alama maalum. Alama hizo tayari zinadokezwa na Mwita
(2007: 65) kama vile /n
d, m
b, n
g na n
j/ au tunaweza kutumia alama saidizi kama vile
/᷇ , ᷇nd/, ᷇ng, ᷇n /. Aidha, istilahi kama vile konsonanti au irabu zitumiwe badala ya
kutumia majina yanayodhihirisha aina za konsonanti au irabu. Hivyo basi, fonimu
husika hufaa kurejelewa moja kwa moja kama irabu au konsonanti na sio kwa
msingi wa utamkaji wake au mchakato wa uundaji wake kama tunavyoona katika
viyeyusho. Hii ni kwa sababu uainishaji wa fonimu aghalabu hufanywa kwa
kutumia alama kama vile I/V (irabu/vokali) na K (konsonanti) bila kujishughulisha
na aina zake.
4.0 Hitimisho
Kama zilivyo lugha nyinginezo, kuna fonimu za aina mbili za Kiswahili nazo ni
fonimu irabu na konsonanti. Aidha, makala inaunga mkono msimamo kuwa
Kiswahili kina fonimu irabu 5 msingi kama vile /a, e, i, o, u/ na fonimu konsonanti
29 kwa mtazamo wa skuli ya Nchimbi (1995). Fonimu hizo ni kama vile: / , t, ʧ, k,
, d, Ɉ, g, , ɲ, ɳ, n, , θ, s, ʃ, h, , ð, , r, l, , , ɤ, , nd, ng, nj/. Iwapo alama za
fonimu hasa / ƅ (mb), Ŋ (nd), N (ng), Ɲ (nj)/ zilizopendekezwa na Nchimbi
(1995:35) au za Mwita (2007: 65) hasa /
n
d, m
b, n
g na n
j/ hazijakubaliwa na
wanaisimu wengi basi aghalabu tunahimizwa kufuata kanuni za wanafonetiki wa
kimataifa za kutumia alama kisaidizi kama alivyoeleza Trubetzkoy (1969) na
hatimaye kuwa na maumbo ya fonimu kama vile /᷇mb, ᷇nd, ᷇ng, ᷇nj/. Maumbo ya
fonimu kama vile /᷇ , ᷇nd, ᷇ng, ᷇n / au /n
d, m
b, n
g na
n
j/ huweza kutumiwa na
wanaisimu wa Kiswahili kwa kufuata msingi wa kanuni za Alfabeti ya Kifonetiki
ya Kimataifa. Kanuni mojawapo ni kuwa na alama moja ya kuwakilisha sauti
moja. Hiyo sauti moja inaweza kuwa irabu pekee, konsonanti pekee au
mwambatano wa konsonanti kama tunavyoona katika /ʧ (ch), ɲ (ny), ɳ (ng’), θ (th),
ʃ (sh), ð (dh), ɤ (gh)/.
Iwapo, msingi wa uundaji silabi ni konsonanti na irabu, basi hatuna budi
kushikilia uzi huo huo mmoja na hatimaye kutambua miundo ya silabi za
Kiswahili kama alivyoeleza Nchimbi (1995:36) kama vile (I, K, KI, KKI) au (V,
K, KV, KKV). Aina nyingine ya muundo wa silabi kama vile KKKI inayodaiwa
kuwa hutokana na maneno ya kutoholewa ingali ina utata kwa sababu baadhi ya
maneno hayo huweza kudhihirisha mifumo miwili ya maandishi kama vile skrubu
na skurubu. Aidha, fonimu zinazounda silabi aghalabu hufaa kurejelewa kwa
kutumia alama au hati za unukuzi makinifu ya kimataifa kwa kufuata kanuni kuwa
122 Kioo cha Lugha Juz. 13
kila sauti au kitamkwa kimoja kiwakilishwe na alama moja au kutumia alama
kisaidizi.
Marejeleo
Akidah, M. A. (2013). ‘Phonological and Semantic Change in Language Borrowing. The
Case of Arabic Words Borrowed into Kiswahili’, katika International Journal of
Education and Research, 1(4), 1-20. Kutoka www.ijern.com/images/April2013/42.pdf.
Ashton, E. O. (1951). Swahili Grammar. Kenya: Longman.
Batibo, H. (2000). ‘Systems in the Sounds of Africa’, katika African Voices. An
Introduction to the Languages and Linguistics of Africa. Southern Africa:
Oxford University Press, 160-196.
Cable, S. (2009). Some Basic Facts about the Dholuo Language. Kutoka
people.umass.edu/scable/LING748-FA09/Materials/Handouts/DholuoBasics.pdf.
Cable, F. (2010). Some Basic Facts about the Gikuyu Language. Kutoka
http://people.umass.edu/scable/LING404-FA10/Materials/Gikuyu_Basics.pdf.
Choge, S. (2009). ‘Understanding Kiswahili Vowels’, katika The Journal of Pan African
Studies, 2 (8), 62-77. Kutoka
http://www.jpanafrican.org/docs/vol2no8/2.8_UnderstandingKiswahiliVowels.p
df.
Coxhead, P. (2006). Natural Language Processing and Application: Phones and
Phonemes. Kutoka https://www.cs.bham.ac.uk/~pxc/nlp/NLPA-phon1.pdf.
De Lacy, P. (2009). Morpho – Phonological Polarity. Kutoka
www.paudelacynet/polarity/delacy-2009-Morphophologicalpolarity.pdf.
Fromkin, V., Rodman, R. na Hyams, N. (2007). An Introduction to Language. Boston:
Thomson Wadsworth.
Furumoto, M. (2015). ‘On the Copula in the Kikae Dialect of Swahili’, katika Swahili
Forum, 22, 20-41. Kutoka
http://afrikanistik.gko.uni_Leipzig.de/Swafo/images/documents/SF_22_Furumo
to.pdf.
Habwe, J. na Karanja, P. (2004). Misingi ya Sarufi. Nairobi: Phoenix Press.
Higgins, H. A. (2012). Ikoma Vowel Harmony: Phonetics and Phonology. Kutoka
http://www.sil.org/systems/files/reapdata/12/83/13/1283136465216248246553506
614061697303369/e_book_43_Higgins_Ikoma_Vowel_Harmony.pdf.
Hornby, A. S. (Mh.) (2010). Ox ord Ad anced Learner’s Dictionary (8th ed.). Oxford:
Oxford University Press.
Kiango, J. G. (1995). ‘Uundaji wa Msamiati Mpya katika Kiswahili: Zoezi Lenye Njia
Mbalimbali’, katika Kioo cha Lugha, 1 (1), 46-54. Dar es Salaam: Chuo Kikuu
cha Dar es Salaam.
Kihore, Y. M., Massamba, D. P. B. na Msanjila, Y.P. (2009). Sarufi Maumbo ya
Kiswahili Sanifu (SAMAKISA). Chuo Kikuu cha Dar es Salaam: TUKI.
Uhakiki wa Fonimu na Miundo ya Silabi za Kiswahili 123
Longhorn (2011). Kamusi ya Karne ya 21. Nairobi: Longhorn.
Lyons, J. (1981). Language and Linguistics: An Introduction. Cambridge: Cambridge
University Press.
Mgullu, R. S. (1999). Mtalaa wa Isimu. Nairobi: Longman.
Mwangi, I. (2007). ‘Swala la Alofoni (Zipo au Hazipo?) katika Ufundishaji wa Fonolojia
ya Kiswahili’, katika Kiswahili na Elimu Nchini Kenya, 93-102. Nairobi:
Twaweza Communications and CHAKITA-Kenya.
Mwangi, P. I. (2011). ‘Nasal Consonant Processes in Standard Kiswahili’, katika Baraton
Interdisciplinary Research Journal, 1 (1), 77-84. Kutoka
http://ueab.ac.ke/BIRJ/download/birj_volume_1_no_1/Nasal%20consonant
%20Processes%20inStd%20Kiswahili.pdf.
Mwaniki, I. N. (2013). ‘The Underlying Reality of Phonological Simplification of Loan
Words by Speakers of Gikuyu’, katika International Journal of Education and
Research, 1 (8), 1-8. Kutoka http://www.ijern.com/journal/August-2003/52.pdf.
Mwansoko, H. J. M. (1995). ‘Shadda Katika Kiswahili,’ katika Jarida la Kiswahili, 1 (1),
15-20, Dar es Salaam: E.S.C. Ltd.
Mwita, L. C. (2007). ‘Prenasalization and the IPA’, katika UCLA Working Papers in
Phonetics. 106, 58-67. Kutoka
http://www.ku.ac.ke/schools/humanities/images/stories/2016/scholarship.pdf.
Mwita, L. C. (2009). ‘The Adaptation of Swahili Loanwords from Arabic: A ConstraintBased Analysis’, katika The Journal of Pan African Studies, 2 (8), 46-61.
Kutoka
http://www.jpanafrican.com/docs/vol2no8/2.8_Adaptation_OfSwahiliLoanword
s.pdf.
Nchimbi, A. S. (1995). ‘Je, Mang’ong’o ni Fonimu au si Fonimu katika Kiswahili
Sanifu?’ katika Baragumu, 25-39. Maseno: Chuo Kikuu cha Maseno.
Obuchi, S. M. na Mukhwana, A. (2010). Muundo wa Kiswahili. Ngazi na Vipengele.
Nairobi: A~Frame Publishers.
Oduma, R. na Odhiambo, K. (2008). ‘The Adequacy of CV Phonololgy in Syllabifying
African Languages: The Case Study of Kiswahili Loanwords in Ateso’, katika
Nadharia katika Taaluma ya Kiswahili na Lugha za Kiafrika, 167-174. Chuo
Kikuu cha Moi: Moi University Press.
Okombo, D. O. (1982). ‘Dholuo Morphophonemic. A Generative Framework’, katika The
Language and Dialect Atlas of Kenya Supplement 2. Berlin: Dietrich Reimer.
Ontieri, J. O. (2015). ‘Phonological Influences of First Language on Kiswahili: A Case
Study of Kenyan Bantu Languages’, katika International Journal of Science and
Research, 4 (1), 2522-2526. Kutoka
https://www.ijsr.net/archive/v4i1/SUB15856.pdf.
Owino, D. (2003). Phonological Nativization of Dholuo Loanwords. Doctor of
Philosophy Thesis, University of Pretoria, South Africa. Kutoka
www.upetd.up.ac.2a/thesis/available/etd-02092004-
112729/unrestricted/00thesis.pdf.
Polome, E. C. (1967). Swahili Language Handbook. Washington: Center for Applied
Linguistics.
124 Kioo cha Lugha Juz. 13
Simala, I. K. (1995). ‘Uziada wa Sauti (Alofoni) za Kiswahili Sanifu’, katika Baragumu,
41-49. Maseno: Chuo Kikuu cha Maseno.
Starzmann, P. (2014). A Dialectology of Central Kenyan Bantu: Quantitaive and
Qualitative Analysis. Kutoka
https://www.iaaw.hu_berlin.de/de/afrika/linguistik-undsprachen/veranstaltungen/afrikalinguisticscheskolloquium/papersunintersemester-2013-14/handout_starsmann_28_01_2014.pdf.
TATAKI (2013). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Toleo la 3. Nairobi: University of Dar es
Salaam and Oxford University Press.
TUKI (1990). Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha. Dar es Salaam: Chuo Kikuu cha Dar es
Salaam.
TUKI (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Toleo la 2. Nairobi: Oxford University Press.
Trubetzkoy, N. S. (1969). Principles of Phonology. Berkeley and Los Angeles: University
of California Press.
Tucker, A. N. (1994). A Grammar of Kenya Luo (Dholuo). Koln: Rudiger Koppe Verlag.
Whiteley, W. H. (1956). Studies in S ahili Dialect 1: Ki tang’ata. East African Swahili
Committee.
Yule, G. (1996). The Study of Language. 2
nd Ed. Cambridge: Cambridge University Press.
0 Comments